تأویل در قرآن

چکیده:

لفظ تأویل در قرآن 17 مرتبه در 15 آیه به معانی علت و غرض و بیان صُوَر اصلی، نتیجه و عاقبت امر، تعبیر خواب، حمل لفظ به معنای خلاف ظاهر و کشف غوامض و متشابهات قرآن به کار رفته است. با توجه به این آیات و با دقت نظر در موارد استعمال تأویل در هر یک، معلوم می شود که لفظ تأویل معانی مختلفی دارد، گرچه مآل و بازگشت همة آنها به یک حقیقت باشد.
از میان این وجوه آنچه مورد اختلاف است تأویل متشابهات است که در آیة 7 سورة آل عمران مطرح شده است و گروهی از مفسرین «واو» در «و الراسخون فی العلم» را استیناف و گروهی عطف فرض کرده اند که در نتیجه دستة اول علم به تأویل متشابهات قرآن را مختص خدای تعالی دانسته و دسته دوم راسخون در علم را  نیز در دانستن آن شریک دانسته اند .

 تأویل در لغت
در لسان العرب آمده است : تأویل از ماده "أول " است . الاول : الرجوع ، اول الیه الشئ رجعه .
تأویل در لغت به معنای  برگشت دادن و برگشتن است [قُرشّی 1375 ج 1: 141].
راغب گفته است: تأویل از «أوْل» به معنی رجوع و بازگشت به اصل است و «مَؤْئل» مکان و جای بازگشت است و «تأویل» ردّ کردن چیزی به سوی غایت و مقصودی است که اراده شده، چه از راه علم و چه از راه عمل.
تأویل از راه علم مانند فرمودة خدای تعالی در آیة 7 سورة آل عمران: «و ما یعلم تأویله الاّ الله و الراسخون فی العلم…» و تأویل از طریق عمل مانند آیة شریفة 53 از سورة اعراف: «هل ینظرون الاّ تأویله، یَوْمَ یأتی تأویله یقول الذین …» [اصفهانی 1375: 27].
همچنین گفته اند تأویل مأخوذ از «ایالت» به معنی سیاست است و تأویل کننده، گویی کلام را رهبری و سیاست می کند تا در جای خود قرار دهد [آلوسی بی تا ج 1: 4].
بعضی نیز گفته اند که تأویل یک واقعیت خارجی است که به اصل خود برمی گردد، خواه به صورت نتیجه باشد، یا علّت یا وقوع خارجی [قرشّی 1375 ج 1: 141].

تأویل در اصطلاح

بعضی از پیشینیان، همچون طبری، تأویل و تفسیر را مترادف دانسته اند و بعضی دیگر برای این دو، معانی متفاوت در نظر گرفته اند.
در مجمع البیان  آمده است: «التأویل و التفسیر و اصله المرجع و المصیر» [طبرسی 1406 ج 1: 699]  تأویل یعنی تفسیر و اصل آن مرجع و مصیر است. در مجمع البحرین آمده: «التأویل ارجاع الکلام و صرفه عن معناه الظاهری الی معنی أخفی منه» [طریحی 1365 ج 5: 312]  تأویل، ارجاع کلام و برگرداندن آن از معنای ظاهری به معنای غیر ظاهر است. در تفسیر ابوالفتوح چنین آمده است که تأویل، برگرداندن آیه است از معنای محتمل به معنای دیگر، بنا به توافق ادلّه و قرائن [ج 1: 141].
شافعی دربارة تأویل گفته: «ارجاع لفظ النص و تصییره الی واحد من تلک المعانی المحتمله فی النص و لایکون ذلک الا بدلیل» [عبدالرحمن 1406: 56]. تأویل به معنای ارجاع لفظ نصّ و برگرداندن آن به یکی از معانی که نصّ احتمال آن را دارد، بر مبنای دلیلی که بر آن دلالت می کند.

فرق بین تفسیر و تأویل در اقوال علما و مفسّرین

طبرسی گفته است: «التفسیر کشف المراد عن اللفظ المشکل و التأویل رد احد المحتملین الی ما یطابق الظاهر و التفسیر البیان» [1406 ج 1: 80]. تفسیر، کشف مراد از لفظ مشکل و تأویل، برگرداندن یکی از محتملات است به آنچه مطابق ظاهر باشد و تفسیر بیان است.
راغب می گوید: تفسیر اعم از تأویل است و اغلب موارد استعمال تفسیر در الفاظ می باشد و موارد استعمال تأویل در معانی، تفسیر غالباً در مفردات الفاظ به کار می رود و تأویل در جمله ها،  مانند استعمال تفسیر در الفاظ غریب همچون «بحیره و سائبه و وصیله» یا در تبیین و شرح آن مانند تفسیر «صلوة و زکوة» در «اقیموا الصلوة و اتوا الزکاة» یا در کلامی که متضمن قصه ای باشد که جز با دانستن آن، مقصود فهمیده نمی شود، مانند آیة 37 توبه «اِنّما النسیء زیادةٌ فی الکفر» که باید قصة نسیء که از رسوم جاهلی است، دانسته شود تا مراد آیه واضح گردد.[2]
در تعریف دیگر، تفسیر عبارت است از شرح و گزارش لفظی که صرفاً محتمل یک وجه باشد، ولی تأویل توجیه لفظی است که محتمل وجوه و معانی مختلف باشد و مُؤوِّل لفظ را با استفاده و استمداد از شواهد و دلایل به یکی از آن وجوه حمل می کند [حجتی 1368: 17].
 در اتقان آمده است که ماتریدی می گوید: تفسیر عبارت از قطع و یقین نسبت به مراد و مدلول لفظ است که مفسّر بتواند خدا را بر اظهارنظر خود شاهد بگیرد، پس اگر دلیل قطعی بر آن باشد، تفسیر او صحیح است و در غیر این صورت ، تفسیر به رأی است که آن نهی شده و تأویل ، ترجیح یکی از احتمالات است بدون قطع و شاهد گرفتن خدای تعالی بر مقصود خود [سیوطی 1421 ج 2: 545].
 ابوطالب ثعلبی می گوید : تفسیر، بیان وضع لفظ است ، حقیقت باشد یا مجاز، مانند تفسیر «صراط » به «طریق » و «صَیِّب » به «باران »؛ و تأویل ، بیان باطن لفظ است که از «اَوْل » به معنی بازگشت به عاقبت امر  گرفته شده است . پس تأویل ، خبر دادن از حقیقت مراد و تفسیر، خبر دادن از دلیل مراد است ، زیرا لفظ کاشف از مراد است و کاشف دلیل می باشد؛ مانندِ فرمودة خدای تعالی در آیة 14 سوره حجر : «اِنّ ربّک لبالمرصاد» که تفسیرش چنین است : «مرصاد» از «رصد» گرفته شده است. «رَصَدْتُهُ» یعنی «رقبتُه » (آن را زیر نظر گرفته و مراقبش بودم ) و «مرصاد» باب مفعال از آن . و تأویل آن عبارت است از هشدار از مسامحه و سهل انگاری نسبت به امر خداوند و برحذر داشتن از غفلت ؛ و دلایل قطعی می رساند که مقصود همین است ، اگرچه برخلاف وضع آن در لغت است [سیوطی 1421 ج 2: 545].
بعضی دیگر گفته اند: تفسیر آن چیزی است که متعلق به روایت است و تأویل متعلق به درایت، زیرا کشف مراد خدای تعالی جایز نیست مگر با خبر و حدیثی از نبی اکرم(ص) یا صحابه ای که شاهد نزول قرآن بوده است. اما تأویل که ترجیح یکی از محتملات است، بر اجتهاد تکیه دارد و بر مبنای شناخت مفردات الفاظ و مدلولات آن و لغت عرب و موارد استعمال آن بر حسب شناخت اسلوبهای عربی و استنباط معانی از مجموع همة اینها است [عبدالرحمن 1406: 52]. ابوالفتوح رازی در این باره گفته است:
فرق میان تفسیر و تأویل آن است که تفسیر، علم سبب نزول آیه باشد و علم به مراد خدای تعالی از آن لفظ تعاطی آن نتوان کردن الاّ از سماع و آثار، و تأویل چون کسی عالم باشد به لغت عرب و علم اصول را متقن باشد، او را حمل آیه بر محتملات لغت کند… [1352 ج 1: 14].
صاحب تمهید اعتقاد دارد: فرق بین تفسیر و تأویل در این است که تفسیر توضیح جنبه های مبهم لفظ است و تأویل توجیه آن چیزی است که شک برانگیز است؛ یعنی تأویل در متشابهات است و تفسیر در مبهمات [معرفت 1416 ج 3: 28].

موارد استعمال تأویل در قرآن و معانی آن

خداوند متعال لفظ تأویل را در موارد متعددی در قرآن ذکر فرموده است ؛ کلمة تأویل در قرآن 17 بار در 15 آیه ذکر شده است ، بدین ترتیب :
 سورة یوسف ، در آیات 6، 21، 36، 37، 44، 45، 100 و 101؛  سورة اعراف ، آیة 53 (2 بار)؛  سورة آل عمران ، آیة 7 (2 بار)؛  سورة کهف ، آیة 78 و 82؛  سورة اسراء، آیة 35؛  سورة یونس ، آیة 39؛  سورة نساء، آیة 59.
 با توجه به آیات مذکور و با دقت در موارد استعمال تأویل در آیات و اقوال علما دربارة آن ، می توان درک کرد که تأویل در قرآن در معانی متعددی به کار رفته است ؛ اگرچه مآل و بازگشت همه این معانی به یک حقیقت است ، گویا مشترک معنوی است . از جمله :

1) تحقق خارجی امر یا اموری اعم از دنیوی و اخروی

«هل ینظرون الاّ تأویله، یَو‎ْْ‎م یأتی تأویله یقول الذین…» [اعراف: 53].[3] در این آیه تأویل به معنای وقوع خارجی وعده های قیامت است. «بل کذّبوا بما لم یحیطوا بعلمه و لمّا یأتهم تأویله» [یونس: 39].[4]  در این آیه مقصود از تأویل وقوع خارجی واقعیتها اعم از دنیوی و اخروی است.

2) به معنای علّت و غرض و بیان صُوَر اصلی

«سَأنبئک بتأویل ما لم تستطع علیه صبراً» [کهف: 78].[5] «ذلک تأویل ما لم تَسْطِع علیه صبراً» [کهف: 82].[6]
چنان که ملاحظه می شود در دو آیة فوق، استعمال لفظ تأویل برای بیان علّت و غرض و صور اصلی است که در داستان موسی(ع) و آن عالم (خضر) در سورة کهف آمده است. خضر دست به انجام اموری می زند که برای موسی(ع) سؤال برانگیز است و موسی(ع) در سه مورد از او سؤال می کند:
مورد اول: وقتی بود که سوار کشتی شدند و خضر آن کشتی را سوراخ کرد [کهف: 71].
مورد دوم: وقتی بود که با آن پسر بچه روبه رو شدند و خضر او را کشت [کهف: 74].
مورد سوم: وقتی بود که با هم وارد قریه ای شدند و از اهل آن طعام خواستند و آنان از دادن طعام به آن دو امتناع کردند و در هنگام خروج دیوار شکسته ای را دیدند که در حال ریزش بود و خضر آن را تعمیر کرد و سپس در جواب به حضرت موسی(ع) علّت و غرض اعمال خود را بیان کرد و صُوَری را که بر موسی مخفی بود، آشکار نمود. خضر(ع) می فرماید: «اما کشتی را شکستم، چون صاحبانش فقیرانی بودند که با آن کسب و ارتزاق می کردند و چون پادشاه کشتیهای بی عیب را غصب می کرد، آن کشتی را معیوب ساختم تا پادشاه آن را غصب نکند [کهف: 79]  همچنین در دو مورد دیگر علت عمل خود و صورت مخفی قضیه را بیان می کند [کهف: 81 ، 82].
آلوسی گفته است: «ذلک تأویلُ ما لم تَسْطِع علیه صبراً» [کهف: 82]  در حقیقت همان علت غایی واقعه است. وقتی خضر کارهای به ظاهر منکر خود را برای موسی بیان کرد، گفت: این است علت و هدف کارهایی که تو بر آن شکیبا نبودی تا در پایان فایدة  آن بر تو آشکار شود [بی تا ج 1: 4].

3) نتیجه و عاقبت امر

مانند آیة «و أوفوا الکیل اِذا کلتم وَ زِنوا بالقسطاس المستقیم ذلک خیرٌ و أحسنُ تأویلا» [الاسراء: 35].[7]
«یا ایّها الذین امنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الأمر منکم … ذلک خیر و أحسن تأویلا» [نساء: 58].[8] در این آیات تأویل به معنی پیامد و عاقبت است.
مجاهد گفته است: «احسن جزاءً»؛ جزایش نیکوتر است [رازی1352 ج 3: 425].

4) تأویل به معنای تعبیر خواب

خداوند به یوسف علم تعبیر خواب آموخت و یوسف از این طریق می توانست به بخشی از اسرار آینده آگاهی پیدا کند. در آیاتی که در سورة یوسف آمده (8 آیه) مقصود از تأویل، همین معناست.
«کذلک یجتبیک ربّک و یعلّمک من تأویل الأحادیث» [یوسف: 6][9]؛ «و کذلک مکّنّا لیوسف فی الأرض و لنعلمه من تأویل الأحادیث» [یوسف: 21]؛[10] «هذا تأویل رؤیای من قبل» [یوسف: 100].[11]
در مجمع البیان آمده است: مقصود از تأویل احادیث، تعبیر رؤیاست، به این جهت که اوضاع و احوال مردم و مآل کارهایشان از خوابهایشان معلوم می شود و معنای تأویل بازگشت کار آنان است به آنچه در خواب دیده اند [ طبرسی 1406 ج 5: 320]. صاحب المیزان می گوید:
 رؤیا را احادیث گفت، چون حقیقت رؤیا هم حدیث نفس است و خواب حادثه ای از حوادث را به صورت مناسبی برای انسان تصویر می کند، همان طوری که در بیداری، گوینده با لفظ برای شنونده این کار را می کند [ طباطبایی 1393 ج 11: 79].
بعضی تأویل الأحادیث را اعم از علم به تعبیر خواب و غیر از آن دانسته اند و گفته اند مقصود علم به رؤیا و علم به کتب انبیای گذشته است [شبّر 1414: 358].
بیضاوی معتقد است: مقصود این است که خداوند به یوسف در زمین تمکّن داد و علم احادیث به وی آموخت تا عدل را برپا دارد و تدبّر در امور کند و معانی کتاب خدای تعالی و احکام آن را دریابد و اجرا کند و با تعبیر خوابها، حوادث آینده را بشناسد و با تدبیر از آنها جلوگیری کند [1420 ج 3: 280].

5) تأویل به معنای رأی باطل و مطابق میل خود

آیة «فأمّا الذین فی قلوبهم زَیْغ فیتّبعونَ ماتشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تأویله» [آل عمران: 7][12] همان است که محور اصلی جنگهای حضرت علی(ع) بوده است.روایتی از رسول اکرم  (ص) نقل شده که فرمودند
من بر سر تنزیل قرآن با مشرکین جنگیدم و علی (ع) بر سر تأویل قرآن با منافقان خواهد جنگید .
 [عیاشی 1380 ج 1: 15].

6) تأویل به معنای باطن

در تفسیر عیاشی از فضیل بن یسار روایت شده :
 قال :  «سألت اباجعفر(ع) عن هذه الروایه : ما فی القرآن آیة إلاّ و لها ظهر و بطن ، و ما فیه حرف الاّوله حدّ و لکلّ حدّ مطلع ، ما یعنی بقوله : ظهر و بطن ؟ قال : ظهره تنزیله و بطنه تأویله ، منه ما مضی و منه ما لم یکن بعد، یجری کما یجری الشمس و القمر، کلّما جاء منه شی ء وقع ، قال الله: و ما یعلم تأویله الاّ الله و الراسخون فی العلم ، نحن نعلمه » [1380ج 1: 11].
  از حضرت امام محمدباقر(ع)‑ دربارة این روایت سؤال کردم : هیچ آیه ای در قرآن یافت نمی شود مگر آنکه برایش ظاهر و باطنی است و هیچ حرفی در آن نهاده نشده مگر آنکه برایش حدی و هر حدی هم دارای نظرگاهی است، مقصود رسول الله (ص)  از ظاهر و باطن چیست؟ حضرت فرمود: ظاهر قرآن تنزیل و باطن آن تأویل آن است ، از آن چیزهایی گذشته و چیزهایی اصلاً مصداق پیدا نکرده ، قرآن چون خورشید و ماه ، سیر و جریانی دارد که در سیر خود به هر فرد از مصادیقش برسد، در آن مستقر می شود، خداوند تعالی فرمود: به تأویل آن جز خدا و راسخون در علم کس دیگر دانایی ندارد، آری ما آن را می دانیم .
 امام(ع)  مفاهیم کلّی قرآن را به جریان خورشید و ماه تشبیه کردند؛ یعنی همان گونه که آفتاب و ماه همیشه در جریانند و هر روز از نو پدید می آیند، مطالب قرآنی نیز برای همیشه جریان دارد و هر روز مفاهیم جدیدی از آن پیدا می شود [معرفت 1379: ص 90].  این روایت را صاحب المیزان مورد بررسی قرار داده و از آن چنین نتیجه گرفته است :
اولاً، برای قرآن کریم مراتب متعددی از معنا وجود دارد که تماماً مورد نظر بوده و بر حسب اختلاف اهلش پیش می آید.
ثانیاً، ظاهر و باطن قرآن دو امر نسبی است، یعنی هر ظاهری نسبت به ظاهرتر از آن باطل محسوب می شود و بالعکس، هر باطنی نسبت به باطن تر از آن ظاهر نامیده می شود [طباطبایی 1393 ج 3: 73].
آقای معرفت در این خصوص می گوید: بطن آیه را از آن جهت تأویل می گویند که ظاهر مقیّد آن را به مفهومی وسیع و آزاد ارجاع می دهد، و لذا تأویل برداشتهای کلّی و همه جانبه، با قطع نظر از خصوصیات موردی است که از هر آیه به دست می آید و سرّ جاودانگی قرآن در همین است [1379: 90].

7) معانی دیگ رتأویل

1 به معنای کشف غوامض و آنچه مردم از درک آن عاجزند و در این صورت مترادف تفسیر است ، چنانچه بعضی از مفسّرین تأویل و تفسیر را یکی دانسته اند [طباطبایی 1393 ج 3: 46].
 2 مقصود از تأویل ، دست کشیدن از معنای ظاهری و ارجاع آن به معنای خفی آن است . به عبارت دیگر، حمل لفظ بر معنای مرجوح بنا به ادّلة عقلی را تأویل می گویند:  «التأویل ارجاع الکلام و صرفه عن معنی الظاهری الی معی أخفی منه » [طریحی 1365 ج 5: 312].
 معنای اخیر بیشتر در بین متأخرین شهرت دارد که همان معنای اصطلاحی آن است .
 صاحب المیزان می گوید:  تأویل مخصوص متشابهات نیست و به شهادت آیات ، تأویل برای تمام قرآن ثابت است .
 در سورة یونس در ردّ سخن کافران که نسبت افترا به قرآن می دادند، می فرماید: «ما کان هذا القرآن أن یفتری…» تا آنجا که می فرماید: «بل کذّبوا بما لم یحیطوا بعلمه و لمّا یأتهم تأویله…» [یونس: 37، 38، 39].[13]

در تفسیر المیزان بحث مفصل و طولانی در این باره ارائه شده که در اینجا به ذکر خلاصه ای از آن بسنده می شود:

1 تأویل عبارت از حقیقتی است که تکیه گاه و مستند بیانات قرآنی است ، اعم از احکام و مواعظ و آیاتی که متضمن حکمت است.
 2 تأویل مختص آیات متشابه نیست ، بلکه تمامی قرآن دارای تأویل است ، خواه محکم باشد و خواه متشابه؛ و معنی اینکه آیات دارای تأویل هستند و به آن رجوع می کنند، غیر از رجوع متشابه است به محکم .
 3 تأویل از قسم مفاهیمی که مدلول لفظ هستند، نیست بلکه این حقیقت از امور عینی و خارجی است و آن حقیقتی است که از افق افهام عمومی بالاتر بوده و در قالب الفاظ نمی گنجد و اینکه خداوند تعالی آن را در قید الفاظ قرار داده ، برای این است که تا حدی به ذهن بشر نزدیک شود.
 4 الفاظ آیات قرآن نسبت به آن حقیقت متعالیه جنبة مثالی دارد، تا به نحو دلالت مثال بر ممثّل ، آن حقیقت و مطلب را به فهم شنونده نزدیک نماید.
 5 اینکه در سالهای اخیر مشهور شده که تأویل را به معنای خلاف ظاهر اطلاق می کنند، صحیح نیست و سند درستی ندارد [طباطبایی 1393 ج 3: 34 به بعد].
 ابن تیمیه دربارة تأویل می گوید که تأویل از قبیل مفاهیم نیست ، بلکه از امور عینی است . وی در این باره می نویسد: هر چیز چهار مرحلة وجودی دارد: وجود ذهنی ، وجود لفظی ، وجود کتبی و وجود عینی . تمامی آنچه در قرآن آمده است ، همان سه وجود ذهنی ، لفظی و کتبی است و تأویل   وجود عینی همة آنهاست ، مثلاً وقتی از مکه ، منی ، عرفات و مشعر سخن به میان می آید، وجود عینی آنها، تأویل آنها به شمار می رود و در واقع مصداق عینی هر چیزی تأویل آن است ، زیرا بازگشت تمام مراحل وجودی هر چیز به همان وجود عینی آن است .
 علامه طباطبایی نیز تأویل را وجود عینی خارجی می داند ولی نه مانند ابن تیمیه که نام مصداق را تأویل گذارده است ، بلکه به نظر علامه ملاکهای احکام و مصالح تکالیف و رهنمودهای شرع ، تأویل آنهاست ؛ زیرا تمامی احکام و تکالیف از آن ملاکها و مصالح واقعیه نشأت گرفته اند. پس مآلاً همة آنها به آن ملاکها ارجاع می شود و غرض و هدف ، صرفاً تحقّق آنهاست [معرفت 1379: 89].

آیا علم به تأویل به خدای تعالی   اختصاص دارد ؟

خداوند تعالی می فرماید:
هوالذی أنزل علیک الکتاب مِنه آیات محکمات هنّ اُمّ الکتاب و اُخَر متشابهات ، فأمّا الذین فی قلوبِهم زَیْغ فیتّبعونَ تشابه مِنه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تأویِله و ما یعلم تأویله الاّ الله و الراسخون فی العلم یقولون آمنّا به کلّ من عند ربّنا و ما یذّکُّر الاّ اولوالالباب [آل عمران: 7] .[14]
طبرسی آیات محکمات را چنین معنا می کند:  «اُحکِمتْ عباراتها بأن حفظت من الاحتمال و الاشتباه »  [1371  ج 1 : 159]  یعنی عبارات آن محکم است زیرا از احتمال و اشتباه محفوظ است .
 «هنّ اُمّ الکتاب »  یعنی آیات محکمات اصل کتاب است که متشابهات بر آن حمل می شود و به آن برمی گردد.
ایشان در معنای متشابهات می گوید: چیزهایی که بعضی به بعضی دیگر شبیه هستند و باعث اشتباه می شوند، زیرا مقصود به وسیلة آنها مشتبه می گردد [1379 ج 1: 159].
منظور از «زیغ» نیز میل از حقّ و کجی و انحراف از آن است . «فأمّا الذین فی قلوبِهم زَیْغ ...» ؛ کسانی هستند که دلهایشان به جهت شک یا جهل از حقّ منحرف گردیده است، زیرا شک و جهل هر دو زیغ است (از مصادیق زیغ است ). در نتیجه ، اینان از متشابهات قرآن تبعیت می کنند و به جهت فتنه جویی در رأی باطل خود به آنها احتجاج می نمایند [طبرسی   1406 ج 2 : 698].
 «ولا یعلم تأویله الاّ الله والراسخون فی العلم » یعنی بجز خداوند و علمایی که راسخ و ثابت گردیدند در علم ، کسان دیگری به حقیقت تأویلی که واجب است این آیات بر آن حمل شود، راه نمی یابند.
 بعضی در  «الاّ الله»  وقف کردند،  « والراسخون فی العلم »  را مبتدا و «واو» را استیناف گرفته اند و علم به متشابه را فقط مخصوص به خدا دانسته اند [طبرسی 1406 ج 2: 698].

 «واو» در  «والراسخون فی العلم» عطف است یا استیناف ؟

مفسّرین دربارة اینکه «راسخون در علم » عطف بر «الله» باشد یا مبتدا، اختلاف کردند. در این مورد دو نظر مطرح شده است : نظر اوّل اینکه «واو» در «والراسخون فی العلم » عطف باشد که در نتیجه «الراسخون فی العلم » عطف بر «الله» می شود، یعنی علاوه بر خدا راسخون در علم هم تأویل آیات را می دانند و در این صورت «یقولون » حال می شود که حاصل آن می شود: تأویل متشابهات را کسی نمی داند مگر خدا و راسخون در علم ، در حالی که می گویند ایمان آوردیم به آن ، همة این آیات از جانب پروردگار ماست (در نتیجه راسخون در علم هم به تأویل آگاه هستند).
 نظر دوّم این است که «واو» استیناف باشد. در این صورت «والراسخون فی العلم » مبتدا و «یقولون » خبر آن است که در این صورت چنین معنا می شود: تأویل آیات متشابه را هیچ کس نمی داند جز خداوند و راسخون در علم می گویند ایمان آوردیم به آن ، همه آیات از جانب پروردگار ماست .
 هر یک از این دو نظر طرفدارانی دارد. مرحوم طبرسی در مجمع البیان گفته است : در ترتیب و نظم و معنای راسخون دو قول است :
 1- «راسخون » به وسیلة «واو» به «الله» عطف شده است ؛ یعنی تفسیر متشابهات را جز خدا و راسخان در علم کسی نمی داند، و راسخان تأویل آن را می دانند، در حالی که می گویند ما ایمان آوردیم به آن و همه از جانب خداست . همین قول از امام باقر(ع)  نقل شده که فرمود: پیغمبر اکرم (ص)  افضل راسخان در علم بود و چیزی بر آن حضرت نازل نشد مگر اینکه تفسیر و تأویل آن را می دانست و اوصیای گرامی اش نیز تفسیر و تأویل همة قرآن را می دانستند. مؤید این مطلب این است که صحابه و تابعین تمام قرآن را تفسیر کرده اند و نقل نشده که آنان در جایی توقف کنند و بگویند: این مورد از متشابهات است و جز خدا کسی آن را نمی داند و ابن عباس نیز در مورد این آیه می گفت من از راسخان در علم هستم .
 2- «واو» در «والراسخون فی العلم»  عطف نبوده و اوّل کلام است . بنابراین منظور این است که تفسیر متشابهات را جز خدا کسی نمی داند. کلمة «راسخون » مبتدا و «یقولون » خبر آن است . بنابراین آنچه جز خدا کسی نمی داند از قبیل این امور است : مدت زندگی این امت ، وقت رستاخیز، فانی شدن دنیا و... .
مرحوم طبرسی در تفسیر جوامع الجامع به استناد روایتی که از امام باقر(ع) نقل شده است: «کان رسول الله افضل الراسخین فی الله»، قول اول را ترجیح داده است [1406 ج 3: 701؛ 1371 ج 1: 160].

أدلة مفسّرین بر اینکه «واو» عطف نیست و استیناف است

فخر رازی   در تفسیرش بعد از بیان هر دو نظر، قول دوّم را صحیح شمرده است ؛ یعنی   «والراسخون »  عطف نشده باشد بلکه کلام در  «الاّ الله " تمام شده و " واو " برای ابتداست و دلایلی برای تأکید این نظر ذکر کرده است :
1- لفظ اگر دارای یک معنای راجح باشد و دلیل قویتری دلالت کند که ان ظاهر مراد نیست و بدانیم  که مراد خدای تعالی بعضی از مجازات آن حقیقت است ومجازات هم بسیار  باشند و ترجیح بعضی از این مجازات بر بعض دیگر فقط از طریق مرجّحات لغوی ممکن است و مرجّحات لغوی جز ظن ضعیف افاده نمی کند و وقتی یک مسأله قطعی و یقینی باشد استفاده از دلایل ظنّی ضعیف جایز نیست (پس تأویل متشابه جایز نیست ).
 2 کلمات قبل از این آیه ، دلالت می کند که طلب تأویل متشابه مذموم است ، هنگامی که فرمود: «فأمّا الذین فی قلوبِهم زَیْغ ...» ، اگر تأویل متشابه جایز بود، خداوند آنان را مذمت نمی کرد.
3 خداوند راسخون در علم را مدح کرد به اینکه می گویند ایمان آوردیم و می فرماید: «فأمّا الذین امنوا فیعلمون انّه الحقّ من ربّهم» [بقره: 26]  و این راسخون اگر به طور تفصیل به تأویل متشابهات عالم بودند، دیگر ایمان به آن شایستة مدح نبود، زیرا هر کسی چیزی را به طور تفصیل بداند، حتماً به آن ایمان می آورد. جز این نیست که راسخون در علم کسانی هستند که با دلایل قطعی می دانند که خدای تعالی عالم به معلوماتی است که نهایت ندارد و می دانند که قرآن کلام خداست و می دانند که خدای تعالی به باطل و عبث سخن نمی گوید، لذا وقتی آیه ای را می شنوند که با دلایل قطعی دلالت می کند بر اینکه ظاهر آن مراد نیست، تعیین مراد را به علم خدای تعالی واگذار می کنند و یقین دارند که آن معنی هر چه باشد، حقّ و صواب است؛ پس اینان راسخان در علمند که با ترک ظاهر، قطع و یقین آنان متزلزل نمی شود.
4 اگر «والراسخون فی العلم» عطف باشد به «الاّ الله» قول خدای تعالی «یقولون امنّا به» باید ابتدای کلام باشد و این از فصاحت بعید است، بلکه بهتر بود بگوید: «و هم یقولون امنّا به» یا می گفت «و یقولون امنّا به».
 5 «کلُّ مِن عند ربّنا» یعنی اینکه آنان ایمان آوردند به آنچه به تفصیل شناختند و به آنچه تفصیل و تأویل آن را نمی دانند. اگر عالم به کل بودند، کلام این فایده را نداشت .
 6 از ابن عباس نقل شده است که تفسیر قرآن بر چهار وجه است : اوّل ، تفسیری که جایز نیست بر هیچ کس جهلش . دوّم ، تفسیری که عرب با زبانش آن را می داند. سوم ، تفسیری که علما می دانند. چهارم ، تفسیری که جز خدا کسی نمی داند [ج 7:176].
 صاحب المیزان نیز «واو» را استیناف گرفته ، می گوید: از ظاهر حصری که در آیه هست ، روشن می شود که علم به تأویل مخصوص ذات اقدس باری تعالی است و «واو» در «والراسخون فی العلم »  برای استیناف است . از مقابلة «فأمّا الذین فی قلوبِهم زَیْغ ...» با راسخون در علم ، معلوم می شود مردم در أخذ کتاب الهی دو دسته اند:
یک دسته پیروی از متشابهات می کنند و دستة دیگر که راسخین در علمند چون به متشابه برسند، می گویند: «امنّا به کلّ من عند ربّنا». این تفاوت به دلیل اختلاف قلبی آنان است.یک دسته به دلیل زیغ و اضطراب قلبی متشابهات را دنبال کرده و دستة دیگر به واسطة رسوخ در علم ، راه صحیح را می پیمایند.
 اگر کسی «واو» را عاطفه بگیرد و بخواهد به این سبب راسخون در علم را هم از دانایان به تأویل به شمار آورد؛ علاوه بر اینکه خلاف ظاهر مرتکب شده ، مواجه با اشکالی دیگری هم هست. زیرا در این صورت رسول خدا(ص) از راسخین در علم بلکه افضل آنان است؛ روش قرآن در آیات این چنین بوده که هرگاه صفتی را برای جماعتی ذکر کرده که رسول خدا(ص) هم در بین آنان بوده، از ایشان به طور جداگانه، در اول، به طوری که شایستة مقامشان باشد، نام برده است. مانند آیات:
«امن الرسول بما انزل الیه من ربّه و المؤمنون» [بقره: 285].  «ثمّ أنزل الله سکینته علی رسوله و علی المؤمنین» [توبه: 26].  «لکن الرسول و الذین امنوا...» [توبه: 88].  «و هذا النبیّ و الذین امنوا...» [آل عمران: 68].  «یَوْمَ لایخزی الله النبیَّ و الذین امنوا معه…» [تحریم: 8].
بنابراین اگر جملة «والراسخون فی العلم» عطف بود و می خواست آنان را در علم به تأویل شرکت  دهد، بنابر روش خود، باید چنین می فرمود: «و ما یعلم تأویله الاّ الله و رسوله و الراسخون فی العلم..».
پس ظاهر آیه، علم به تأویل را مختص ذات اقدس باری تعالی می داند ولی این مطلب منافاتی ندارد با اینکه کسانی استثنا شده باشند، چنان که آیاتی که علم غیب را مختص خداوند می داند، عده ای را با این وصف استثنا کرده است؛ مانند: «فلا یُظهِرُ علی غیبه احداً  الاّ مَن ارْتضی مِن رسول…» [جن: 27].
این امر منافاتی ندارد با اینکه از ادلّة دیگر فهمیده شود که راسخون در علم، به تأویل متشابهات آگاه هستند و اینکه راسخون در علم را در مقابل «الذین فی قلوبهم زیغ» قرار داد سپس آنان را با «کلّّ مِن عند ربّنا» توصیف و مدح کرد. می خواهد بگوید راسخان در علم از نظر علم و دانایی به خدا و آیاتش دارای یک نحو علم ثابت و پابرجا هستند که غبار شک و تردید به دامانشان نمی نشیند و تشابه در آیات موجب اضطراب قلبشان نمی شود، بلکه ایمان قلبی به آن پیدا می کنند. در جملة «امنّا به کلّ مِن عند ربّنا» دلیل و نتیجه را با هم تذکر داد؛ یعنی چون محکم و متشابه هر دو از جانب خداست، به هر دو ایمان دارند؛ یعنی ایمان و عمل به محکم و ایمان تنها به متشابه و رجوع در عمل به محکم [ج 3: 28].  سیوطی در اتقان [1421 ج 3: 300]  (شماره صفحات جلد او ل و دوم پیوسته است). قول به استیناف بودن «واو» را ترجیح داده است و أدلّه آن را چنین ذکر کرده است:
 1 عبدالرزاق در تفسیر خود و حاکم در مستدرک ، قرائت ابن عباس را چنین آورده اند:
«و ما یعلم تأویله الاّ الله و یقول الراسخون فی العلم امنّا به» و این دلالت می کند که «واو» برای استیناف است . اگرچه با این روایت ، قرائت ثابت نمی شود ولی کمترین مرتبه اش این است که خبر صحیحی از ابن عباس است و مؤید آن این است که آیه بر مذمت پیروان متشابه و توصیف آنان به کجی و فتنه جویی دلالت دارد و کسانی را که علم آن را به خدا واگذاشته اند، مدح کرده است .
2 طبرانی در الکبیر، از ابومالک اشعری آورده که شنیده است رسول خدا(ص) فرمود: برای امتم نمی ترسم مگر از سه چیز، اول اینکه ثروت آنان زیاد شود، پس حسادت کنند و با هم به مقاتله برخیزند. دوم، اینکه کتاب خدا بر آنان گشوده شود، پس مؤمن آن را بگیرد و بخواهد تأویل کند، حال آنکه تأویل آن را نمی داند مگر خداوند.... .
سیوطی در تفسیر جلالین [بی تا ج 1: 149] هم «واو» را استیناف گرفته، «والراسخون فی العلم» را مبتدا و «یقولون امنّا به» را خبر آن. لذا معنی آیه چنین می شود: تأویل متشابهات را جز خدا کسی نمی داند و راسخون در علم می گویند ایمان آوردیم و همه این آیات چه محکم و چه متشابه همه از جانب خداست.

 ادّلة کسانی که «واو» را عطف می دانند

سیوطی در اتقان [1421 ج 1: 300]  در این باره گفته است : از مجاهد، از ابن عباس روایت شده که گفت : من از راسخان در علم هستم . ابن ابی الحاتم از ضحاک آورده است که راسخون در علم تأویل متشابهات را می دانند، اگر نمی دانستند، ناسخ و منسوخ و حلال و حرام و محکم و متشابه آن را از یکدیگر باز نمی شناختند و این قول را نووی اختیار کرده و صحیح ترین اقوال شمرده است ، زیرا بعید است خداوند بندگانش را به نحوی خطاب کند که احدی از خلق به شناخت آن راه نداشته باشد.
 مرحوم طبرسی هم همین قول را، که ذکر آن گذشت ، ترجیح داده است. در تفسیر نمونه در ذیل آیة مورد بحث چنین آمده است:
 هماهنگ با نظم آیه این است که «راسخون » را عطف بر «الله» بدانیم ، به دلیل اینکه :
 1 بسیار بعید به نظر می رسد که در قرآن اسراری باشد که جز خدا کسی آن را نداند حتّی پیامبر(ص) .
 2 چنانچه طبرسی هم گفته ، هیچ وقت در بین مفسّران قرآن دیده نشده که از بحث دربارة آیه ای خودداری کنند، بلکه دائماً برای کشف معانی و اسرار قرآن تلاش کرده اند.
 3 اگر قرار بود راسخون در علم در برابر آنچه نمی دانند، تسلیم باشند، بهتر بود می گفت «راسخان در ایمان ».
4 روایات بسیاری نقل شد که همگی تأیید می کنند که راسخان در علم، تأویل قرآن را می دانند [ج 2: 327].
مرحوم سیدشریف رضی نیز گفته است : آنان که   «والراسخون فی العلم »  را جملة استینافی گرفته اند، در واقع علما را از مرتبه ای که استحقاق آن را دارند پایین آورده اند. با اینکه خداوند به علما راه و روش و نوری اعطا کرده تا در پرتو آن با توفیق الهی تاریکیها را پشت سر نهاده و معارف حقّة الهی را درک کنند [1355 ج 5 : 4].

 شأن نزول آیة مورد بحث

سید قطب در این باره می نویسد: روایت شده است که نصارای نجران به پیامبر گفتند: آیا تو نمی گویی که مسیح «کلمة الله و روحٌ منِه»  است ؟ آنان می خواستند با استفاده از این تعبیر معتقدات خود را نسبت به حضرت عیسی اثبات کنند که او بشر نیست و روح خداست (و یا پسر خداست ). در حالی که آیات قطعی و محکمی را که وحدانیت خدا را به طور مطلق ثابت می کند رها کرده و آیاتی را که نفی شریک و فرزند را می کند نادیده گرفتند، لذا این آیات       آیات ابتدای سورة آل عمران نازل شد.
 در آنجا که فرمود: «هوالذی یصوّرکم فی الارحام کیف یشاء، لا اله الاّ هوالعزیز الحکیم » [آل عمران : 6]؛ یعنی مخلوقات را همان گونه که می خواست صورتگری نمود و هر خصیصه ای که وجه امتیاز آن صورت با صورتهای دیگر بود به آن بخشید و او یگانه متولی صورتگری است که بر اساس مشیت و اراده اش آنگونه که می خواهد صورتگری می کند.  «لااله الاّالله» «العزیز» «ذوالقدرة و القوة علی الصنع و التصویر»  آن حکیمی که بر اساس حکمتش در خلق و تصویر مخلوقات تدبیر می کند.
این قسمت از آیات ظاهراً برای رفع شبهات نصارا دربارة ایجاد و نحوة تولید حضرت عیسی(ع) می باشد و هرگونه ربوبیت و الوهیت یا اینکه پسر خدا باشد و یا اقنوم لاهوتی و ناسوتی و سایر چیزهایی را که به تصوّرات انحرافی و باطل و به دور از تفکر توحیدی منتهی می شود، نفی می کند. بعد از آنکه در قلوب عده ای میل به انحراف و کجی «زیغ » پیدا شد؛ یعنی آن کسانی که حقایق قاطع قرآن و آیات محکم آن را ترک گفته و آیاتی را که تأویل پذیر بود و معانی مختلفی را دربرداشت ، تبعیت کردند تا در پیرامون آن شبهه ایجاد کنند، لذا خدای تعالی این آیات را نازل فرمود: «هوالذی أنزل علیک الکتاب منه آیاتٌ محکمات هنّ اُمّ الکتاب ... و ما یعلم تأویله ... ربّنا لاتزغ قلوبنا... انّ الله لا یخلف المیعاد» [آل عمران : 7 ، 8].
 البته نصّ آیه اعم از این مناسبت است ونشانگر اختلافات مردم است در کتابی که خداوند بر پیامبرش (ص) نازل کرده ، اما اصول اعتقادات شرعی و دقیقی که آیات قرآن بر آن دلالت دارد و از آن فهمیده می شود ، اینها اصل کتاب است . اما منقولات و امور عینی همچون نحوه ایجاد و تولد حضرت   عیسی (ع)  که تصدیق آنها متوقف است بر اینکه بپذیریم که همه اینها از مصدر حقی صادر شده است ، ولی ماهیات و کیفیات آن درکش واقعاً مشکل و فوق ادراک محدود بشری است .
 در این موارد مردم بر حسب استقامت فطری شان یا کجی و میل و انحراف از آن ، اختلاف کردند؛ کسانی که در دلهایشان کجی و انحراف «زیغ » است ، اصول واضح و دقیقی را که اعتقادات شرعی و روش عملی زندگی بر آن استوار است ترک گفته و به متشابهات روی آوردند، غافل از اینکه با این ادراک محدود بشری ، هرگز انسان قادر نخواهد بود به کنه حقایق این کتاب دست یابد [ج 1: 146].

راسخون در علم چه کسانی هستند؟

در تفسیر کافی و عیاشی از حضرت صادق (ع)  روایت شده که فرمودند:  «نحن الراسخون فی العلم و نحن نعلم تأویله » ؛ راسخان در علم ماییم و ما تأویل آن را می دانیم .
 در روایت دیگر آمده:   «فرسول الله صلی الله علیه و آله ، افضل الراسخین فی العلم ، قد کلّم الله عزّوجل جمیع ما أنزل علیه مِن التنزیل و التأویل ». پس رسول خدا برترین راسخان در علم است که در حقیقت خداوند، تنزیل و تأویل همه آیات را برای وی بیان فرموده است [فیض کاشانی 1336 ج 1: 146].
 در کتاب احتجاج از امیرالمؤمنین (ع)  در حدیثی آمده : خداوند تعالی به دلیل وسعت رحمت و رأفتش بر بندگان و به دلیل اینکه می داند کسانی کلام او را تبدیل می کنند، کلامش را بر سه قسم قرار داد:
 1 قسمی که هم عالم و هم جاهل آن را می فهمند.
 2 قسمی که آن را نمی فهمند مگر کسانی که صفحة ذهنشان را صفا داده و دارای احساسی لطیف و تشخیصی صحیح باشند؛ یعنی آن کسانی که خداوند سینة آنان را برای اسلام گشاده گردانیده است .
 3 قسمی که آن را نمی فهمند مگر خدا و رسولانش و راسخون در علم [رضی 1355 ج 5: 4 9].
 سیدرضی در این باره می نویسد: دسته ای از علما  «والراسخون فی العلم »  را جملة استینافی گرفته اند و در این صورت همه علما را از دانستن تأویل و حقیقت آن و استنباط غوامض قرآن خارج کرده و علما را از مرتبه ای که استحقاق آن را دارند، پایین آورده با اینکه خداوند به علما راه و روش و نوری اعطا کرده تا در پرتو آن با توفیق الهی تاریکیها را پشت سر نهاده و معارف حقّة الهی را درک کنند.
 دسته ای دیگر از علما، «وقف » را بعد از  «الراسخون فی العلم » قرار داده اند؛ یعنی «واو» را عطف گرفته و علما را در مرتبت علم به تأویل داخل کردند و این قولی است که از ابن عباس روایت شده است .
 اما محققون علما به یک منزلت میانه ای قائل شدند که در آن نه آن چنان هستند که هیچ از تأویل قرآن ندانند و نه اینکه به آنان جمیع منزلت علم تأویل اعطا شده باشد، بلکه می گویند:  «اِنّ فی التأویل ما یعلمه العلماء و فیه ما لا یعلمه الاّ الله تعالی »  و قول راسخون   در علم که می گویند: «امنّا به کلّ من عند ربّنا» دلالت می کند بر تسلیم بودن آنان در آنچه نمی دانند از تأویل متشابه مانند: وقت قیامت و مانند آن [رضی 1355 ج 5: 4 9].
 شیخ طوسی [بی تا ج 4: 400]  نیز فرموده :  «ما یعلم جمیع المتشابه الاّ الله» ؛ یعنی علم به همه متشابهات مختص خداست . زیرا چه بسا چیزهایی در قرآن هست که انسان با تحصیل مقدمات آن ، می تواند به آنها علم حاصل کند و چه بسا چیزهایی هست که دانستن آن در توان بشر نیست .

 راغب اصفهانی نیز قائل به حد وسطی بین دو نظر شده و گفته است : متشابه بر سه قسم است :

1 آیاتی که راهی برای آگاهی و وقوف بر آن نیست ، مثل وقت وقوع قیامت و خروج دابّة الارض و مانند آن .
 2 آیاتی که برای انسان راهی به سوی شناسایی آنها وجود دارد، مثل الفاظ غریب و احکام مشکل و مبهم قرآن (که اگر مقدمات شناسایی آن برای انسان فراهم شود مثل دانستن لغت و نحو و بیان و بدیع و معانی ، اسباب نزول و... آن معانی دانسته می شود).
 3 نوعی از متشابه که مردد بین امرین است و جایز است معرفت و شناسایی به حقیقت آن ، که مخصوص راسخین در علم است و این همان است که پیامبر در مورد حضرت علی(ع) دعا کرد: «اللّهمّ فقّهه فی الدین و علّمه التأویل» و همین مطلب را در  مورد ابن عباس هم گفته است .

 نتیجه

در قرآن مجید حدود سیصد آیه وجود دارد که مردم را به تفکر و تدبر و تعقل دعوت کرده است و حتی در یک آیه هم امر ننموده که قرآن و دستورات آن را نفهمیده و کورکورانه پیروی کنند، چنان که می فرماید: «کتابٌ أنزلناه الیک مبارک لِیَدَّبّروا آیاته و لِیَتذکّرَ اولوا الالباب ».
 این قرآن کتابی است مبارک که بر تو نازل کردیم تا (امت تو) در آیاتش تدبّر کنند و صاحبان خرد و عقل حقایق آن را متذکر شوند.
 با توجه به ریشة «تدبّر» و معنای آن معلوم می شود امر به تدبّر چیزی فراتر از معنای ظاهر قرآن است ، بلکه هدف از نزول قرآن این است که آیاتش سرچشمة فکر و اندیشه و مایة بیداری وجدانها گردد و مبارک است یعنی خیر مستمر و مداوم دارد و اشاره به دوام استفادة جامعة اسلامی از تعلیمات آن است .
قرآن را به زبان ساده و مردمی فروفرستاده تا مردم به آسانی از آن بهره مند شوند. «فانّما یسّرناه بلسانک لعلّهم یتذکّرون» [دخان: 58] ما قرآن را به زبان تو آسان ساختیم شاید ایشان متذکر شوند.
قرآن کریم برای هدایت همه انسانها در همه اعصار است. نور هدایت قرآن را حد و مرزی نیست و مقیّد به زمان و مکان و نژاد خاصی نمی باشد:
«و ما هی الاّ ذکری للبشر» [مدثر: 31]  و نیست این آیات مگر تذکر و یادآوری برای نوع بشر.
 « و ما هو الاّ ذکرٌ للعالمین » [قلم : 52]  و نیست این قرآن مگر برای جهانیان.
 کتابی که برای هدایت همگان تنّزل یافته باید به زبانی سخن بگوید که برای همگان قابل فهم و محتوایش برای همه انسانها در همه اعصار قابل استفاده باشد.
 از طرفی دیگر، روایات بسیاری از ائمه (ع)  نقل شده است که در آنها سفارش کرده اند به تمسک به قرآن ، چنان که امام صادق (ع)  در ضمن حدیثی می فرماید:      «... فاذا التبست علیکم الفتن کقطع اللیل المظلم فعلیکم بالقرآن ...» [کلینی 1392 ج 4: 407]   هنگامی که فتنه ها همچون شب تاریک بر شما روی می آورند (و امور بر شما مشتبه می شود) بر شما باد که به قرآن تمسک بجویید.
 آقای معرفت دربارة تأویل متشابهات گفتاری دارد که خلاصه آن چنین است :
 1 بر اساس قاعدة لطف وجود علمایی که عارف به تأویل متشابهات باشند، ضروری است تا مانعی باشند بر اهل زیع و باطل .
 2 اگر تأویل متشابهات را جز خداوند کسی نداند نزول قسمت بزرگی از آیات قرآن بی فایده می شود. در حالی که خداوند تعالی کسانی را که در آیات قرآن تدبر نمی کنند، مورد سرزنش قرار داده است .
 3 پیامبر اسلام (ص)  امتش را در ضمن روایاتی به قرآن ارجاع داده است .
 4- در بین علما و مفسرین هرگز دیده نشده کسی در تفسیر آیه ای به دلیل اینکه از متشابهات است ، توقف کند، بلکه همه مفسرین پیوسته سعی شان را بر تفسیر همه آیات قرآن مصروف داشته اند [معرفت 1416 ج 3: 26].

منابع

قرآن کریم. ترجمه بهاء الدین خرمشاهی و مهدی الهی قمشه ای.
آلوسی بغدادی، شهاب الدین محمود. (بی تا). تفسیر روح المعانی. ادارة الطباعة المنیریه.
ابن منظور. (1997). لسان العرب. بیروت: دارالفکر.
اصفهانی، راغب. (1375 ش.). مفردات الفاظ قرآن. انتشارات مرتضوی.
البیضاوی، قاضی ناصرالدین. (1420 ق.). انوار التنزیل و اسرار التأویل (تفسیر بیضاوی). بیروت: دارالفکر.
رضی، سید شریف. (1355 ش.). حقایق التأویل فی متشابه التنزیل. نجف: الغری.
حجتی، سید محمدباقر. (1368 ش.). سه مقاله در تاریخ تفسیر و نحو. بنیاد قرآن.
رازی، امام فخر. (بی تا). التفسیر الکبیر.  بیروت: دار احیاء التراث العربی.
رازی، جمال الدین شیخ ابوالفتوح. (1352 ش.). تفسیر روح الجَنان و روح الجِنان. اسلامیه.
سیوطی، جلال الدین. (1421 ق.). الأتقان فی علوم القرآن. بیروت: دارالفکر.
. (بی تا). تفسیر جلالین. چاپ سنگی. بی جا.
شُبَّر، سید عبدالله. (1414 ق.). تفسیر القرآن الکریم. اُسوه.
طباطبایی، محمدحسین. (1393 ق.). المیزان فی التفسیر القرآن. اسماعیلیان.
طبرسی، شیخ ابوعلی الفضل بن الحسن. (1371 ش.). جوامع الجامع. مرکز مدیریت حوزة علمیه قم.
. (1406 ق.). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. دارالمعرفه.
طریحی، فخرالدین. (1365 ق.). مجمع البحرین. مرتضوی.
طوسی، ابی جعفر محمدبن الحسن. [شیخ طوسی]. (بی تا). التبیان فی تفسیر القرآن. احیاء التراث العربی.
عبدالرحمن، الشیخ خالد. (1406 ق.). اصول التفسیر و قواعده. بیروت: دارالنفائس.
عیاشی، النضر محمدبن مسعود بن عیاش. (1380 ش.). تفسیر عیاشی. علمیه اسلامیه.
فیض کاشانی، محمدبن مرتضی. (1336 ش.). کتاب الصافی فی تفسیر القرآن (تفسیر صافی). اسلامیه.
قُرشّی، سید علی اکبر. (1375 ش.). قاموس قرآن. اسلامیه.
قطب، سید قطب. (1386 ق.). تفسیر فی ظلال القرآن. بی جا.
کلینی رازی، ابوجعفر محمد بن یعقوب. (1392 ق.). اصول کافی. اسلامیه.
معرفت، محمدهادی. (1416 ق.). التمهید. مؤسسة نشر اسلامی.
. (1379 ش.). علوم قرآنی. سمت.
_________________________________________

[1] . دکترای علوم قرآن و حدیث؛ عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال.
[2].  «نسیء» در آیة مذکور به معنای تأخیر است و آن رسمی در جاهلیت بوده که اگر جنگ تا ماههای حرام ادامه پیدا می کرده است آن را ادامه می دادند و در عوض از ماههای غیر حرام به همان مدت جنگ را حرام اعلام می کردند.
[3]. «آیا جز این است که انتظار تأویل (وقوع خارجی) آن را می برند، روزی که وقوع خارجی آن محقق شود… »
[4]. «بلکه آنان آنچه را که احاطه به دانستن آن ندارند تکذیب می کنند و هنوز وقوع خارجی آن برای آنها نیامده است.»
[5].  «به زودی تو را به تأویل آنچه بر آن نتوانستی صبر کنی، آگاه خواهم کرد.»
[6]. «این تأویل آن چیزی است که نتوانستی بر آن صبر کنی.»
[7].  «پیمانه را تمام و کمال بدهید وقتی پیمانه می کنید و با ترازوی صحیح بسنجید که این کار بهتر و نیک فرجامتر است (از حیث عاقبت و نتیجه بهتر است).»
[8]. «ای کسانی که ایمان آوردید اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید از رسول خدا و از اولی الأمر. پس هرگاه اختلاف کردید در امری از امور دین پس بازگردانید آن را به خدا و رسول خدا، اگر به خدا و روز جزا ایمان دارید و این برای شما بهتر و خوش عاقبت تر است.»
[9]. «بدین سان پروردگارت تو را برمی گزیند و علم تأویل احادیث را به تو می آموزد.»
[10]. «بدین سان یوسف را در زمین متمکن ساختیم تا علم به تأویل احادیث را به وی بیاموزیم.»
[11]. این تعبیر (تحقّق خارجی) رؤیای قبلی من است.
[12]. اما کسانی که در دلهایشان میل به باطل هست پیرو متشابهات قرآن می شوند تا با تأویل آن مطابق رأی باطل خود به فتنه گری بپردازند.
[13]. «و نشاید که این قرآن بر ساخته از سوی کسی غیر از خداوند باشد بلکه تصدیق کننده سایر کتب آسمانی و بیان کننده آن کتاب است که در آن تردیدی نیست که از جانب پروردگار جهانیان است، یا می گویند پیامبر آن را از پیش خود ساخته، بگو اگر راست می گویید سوره ای به مانند آن بیاورید و هر کس را که می توانید به کمک فرا بخوانید، حق این است که آنان چیزی را که به شناخت آن احاطه پیدا نکرده اند و سرانجام آن هنوز برایشان آشکار نشده دروغ می انگارند، بدین سان دروغ پنداشتند کسانی هم که قبل از ایشان بودند، پس بنگر که سرانجام ستمکاران چگونه است.»
[14]. «او آن خدایی است که فرو فرستاد بر تو کتاب را که بعضی از آیات آن آیات محکمات است که اصل و اساس کتاب همانها هستند و بعضی دیگر آیات متشابهات است، اما کسانی که در دلهایشان میل به انحراف و کجی وجود دارد متشابهات آن را پیروی می کنند تا مردم را بفریبند و گمراه سازند و آیات را مطابق میل خود تأویل می کنند، در حالی که تأویل آن را نمی داند کسی جز خدا و راسخون در علم می گویند ایمان آوردیم به آن، همه این آیات از جانب پروردگار است و یادآور نمی شوند مگر صاحبان خرد.»

---

منبع : حوزه نت